رشته تکنولوژی شیلات
مقدمه
رشد بی رویه جمعیت در سالهای اخیر و نیاز مبرم به تهیه مواد غذایی از یک طرف و رو به اتمام بودن منابع غذایی قابل دسترس از طرف دیگر توجه به این موضوع که در حال حاضر بسیاری از مردم دنیا با کمبود مواد غذایی روبرو می باشند باعث شده در کشور ما نیز با توجه به رشد جمعیت و محدود بودن منابع آبی و از طرفی رو به کاهش بودن منابع دریایی، شرکت سهامی شیلات ایران را برآن داشت که پرورش ماهی را در آبهای داخلی جدی گرفته و امکانات خود را در جهت افزایش تولیدات داخلی به کار گیرد.
پرورش موفق و پایدار آبزیان اعم از ماهیان وسخت پوستان بستگی به پیش بینی غذای کافی، روابط زیست محیطی و نیز ملاحظات اقتصادی، تهیه و دسترسی به غذا دارد. امروزه به طور میانگین در حدود یک درصد انرژی، 5 درصد کل پروتئین و 14 درصد پروتئین حیوانی مردم از ماهی تأمین می شود که این ارقام روند صعودی داشته و مصرف آبزیان رو به گسترش است. بازده تبدیل غذا به گوشت در ماهی بسیار بالا است در پرورش ماهی بازده تبدیل پروتئین به پروتئین ماهی (کیلوگرم پروتئین در غذا برای تولید یک کیلوگرم پروتئین ماهی) نسبت به جوجه های گوشتی و سایر حیوانات خونگرم بیشتر است.
از نظر پراکنش جغرافیایی گوشه های مختلف آزاد ماهیان توسط بشر به نواحی دور از زیستگاه طبیعی اصلی انتقال داده شده اند. منشاء نسل قزل آلای رنگین کمان کالیفرنیای آمریکاست ولی در حال حاضر در تمامی نقاط جهان که آب مناسب برای زیست این ماهی وجود دارد، گسترش یافته است. توسعه و ترقی روزافزون پرورش آزاد ماهیان منجر به انتقال ماهی آزاد اقیانوس اطلس از سواحل شرقی آمریکای شمالی به سواحل غربی آن و حتی کشورهایی نظیر آفریقای جنوبی، تانزانیا و استرالیا گردیده است.
1- تعریف ماهیان سرد آبی
ماهی شناسان، ماهیان آب های شیرین را بر اساس نیازهای حرارتی آنها به 3 گروه تقسیم نموده اند.
الف) ماهیان مناطق حاره که فقط در آبهای گرم می توانند زندگی کنند بعنوان مثال، ماهیان تیلاپیا وقتی که درجه حرارت آب پاین تر از 12 درجه سانتیگراد تنزل می کند تلف می شوند.
ب) ماهیان آبهای گرم اغلب این ماهیان محدوده حرارتی وسیعی را تحمل می نمایند ولی رشد آنها دردمای زیر 10 درجه سانتیگراد متوقف و یا کند می شود. مهمترین ماهیان گرم آبی عبارتند از: ماهیان خانواده کپور بویژه کپور معمولی و کپور ماهیان عمده هندی.
ج) ماهیان سرد آبی: این ماهیان قادر به تحمل درجات حرارت بیش از 25 درجه سانتیگراد به مدت طولانی نیستند. مهمترین گروه ماهیان سرد آبی مورد پرورش آزاد ماهیان می باشند.
2- معرفی ماهی قزل آلای رنگین کمان
2-1- جایگاه ماهی قزل آلای رنگین کمان در رده بندی جانوری
Fishes = (شاخه) phylum
teleostic = (رده) class
protacantho pterygil = (فوق راسته) sup class
salmoniformes = (راسته) order
salmonidate = (خانواده) family
oncorhynchus = (جنس) genus
onchorhynchus Mykiss = (گونه) species
rainbow trout = (نام انگلیسی) En. name
2-2- مورفولوژی و اکولوژی ماهی قزل آلای رنگین کمان
این ماهی از خانواده آزاد ماهیان است مهمترین ویژگی آن وجود باله چربی است که بین باله پشتی و باله دمی قرار دارد. این ماهی دارای یک نوار پهن بصورت رنگین کمان در هر طرف بدن می باشد. از لحاظ ظاهری قزل آلای رنگین کمان بدن کشیده ای دارد رنگ قوس و قزحی از سرپوش برانشی تا انتهای دم کشیده شده است. باله هایش توسعه یافته و تعداد آنها 8 تاست. این باله های شامل دو باله سینه ای، دو باله شکمی، یک باله مخرجی، یک باله دمی و دو باله پشتی است که یکی از آنها بالای بدن ماهی و در وسط قرار دارد و دارای اشعه است. به روی سر، بدن، پشت، باله چربی و باله دمی این ماهی لکه های تیره رنگ دیده می شوند. رنگ بدن این آبزی سبز زیتونی در پشت 3 تا خاکستری روشن و سفید با خالهای سیاهرنگ می باشد. حداکثر طول این ماهی به 70 سانتیمتر و حداکثر وزن بدن آن به 7 کیلوگرم می رسد.
محدود زیستگاه قزل آلای رنگین کمان از رودخانه کاسکونیم Kaskokwnim در آلاسکا به سمت جنوب ادامه می یابد و با عبور از بخش برتیشن کلمبیا به منطقه Baja در کالیفرنیا می رسد این ماهی اصولا بومی رودخانه ساحل شمال غربی آمریکاست.
ماهیان نژاد مهاجر عموماً از نژاد غیرمهاجر که تمام دوره زندگی خود را در رودخانه سپری می کنند بزرگترند اما بزرگترین ماهیان قزل آلای رنگین کمان را می توان در دریاچه های آب شیرین یافت. دو واریته اصلی از قزل آلای رنگین کمان وجود دارد. یکی از واریته ها که به دریا مهاجرت می کند، قزل آلای پولادسر نامیده می شود، این ماهی در اغلب رودخانه هایی که به اقیانوس آرام می ریزد وجود دارد واریته دیگر به طور دائم در آب شیرین زندگی می کند، واریته آب شیرین به چندین نژاد تقسیم می شود.
قزل آلای پولادسر در آب دارای نمک سرعت رشد منحصر به فرد و بالایی دارد که با سرعت رشد سریع الرشد ترین آزاد ماهیان اقیانوس آرام و اطلس برابری می کنند. فصل تخم ریزی نژادهای مختلف قزل آلا در نیمکره شمالی ممکن است در هر زمانی درخلال ماه های پاییز و زمستان تا ابتدای بهار ادامه یابد قزل آلای رنگین کمان در سنین 2 تا 3 سالگی به بلوغ می رسد ومولدین آن بین 2 تا 3 کیلوگرم وزن داشته و متوسط طول آنها نیز 48 سانتیمتر است. بچه اینماهیان تقریباً هنگامی که 15 سانتیمتر طول دارند دارای 11 تا 12 عدد لکه های تیره رنگ بر روی بدن می باشند که یکی از مشخصات آنها می باشد. تعداد تخمها بین 5000 عدد است.
قزل آلای رنگین کمان جزء ماهیان پرورشی است. در زمان حاضر ماهی قزل آلا، اساس صنعتی را تشکیل می دهد که در حین توسعه است. اهمیت آن بویژه در کشورهایی که قادر به تدارک شرایط و مهیا کردن محیط آب شیرین یا شور برای پرورش آن هستند در حال افزایش است. این ماهی اکنون در پنج قاره جهان مورد پرورش قرار می گیرد. نسبت به غذای مصنوعی حساسیت ندارد و توقعات آن بالا نیست. نسبت به درجه حرارت مشکل ندارد (در حوضچه آزاد ماهیان) نسبت به گونه های دیگر دوام بیشتر و حساسیت کمتری نسبت به آلودگیها دارد. در برابر بیماریها مقاوم تر است. ماهی سریع الرشدی است و با تحقیقات زیادی که انجام شده است طیف تخمگیری وسیعی دارد. رنگ آزاد ماهیان در هنگام جفتگیری پررنگتر می شود. از روی رنگماهی می توان به محیط پی برد که براقی بودن ماهی نشان از سلامت محیط دارد.
2-3- آناتومی و فیزیولوژی دستگاه گوارش
2-3-1- دهان
شکل و موقعیت دهان در رابطه نزدیک با نوع غذا و نحوه تغذیه می باشد. دهان در ماهی قزل آلای رنگین کمان از نوع میانی است. دهان دارای دندانهایی می باشد که برای نگهداری طعمه صید شده، خرد کردن غذا و غیره می باشد شکل، تعداد و اندازه دندانها بستگی به نحوه زندگی و نوع تغذیه دارد. دندانها روی فکین بالا و پایین قرار گرفته است.
2-3-2- حلق
حلق پس از حفره دهان واقع شده است. دیواره حلق با اپیتلیوم چند لایه پوشیده شده است و دارای عضلات مخطط می باشد که ارادی هسند. در طرفین حلق شیارهای آبشش ها قرار گرفته اند که لوله گوارشی را با آبشش ها مربوط می نمایندد. روی قوس برانشها خارهای برانش واقع گردیده اند که کار آنها صاف کردن آبی می باشد که از حلق به طرف برانش رانده می شود. بدین وسیله مانع از عبور قطعات ریز می شوند. شکل خارهای برانش و نوع تغذیه رابطه مشخص دارد، بطوریکه ماهیان درنده دارای خارهای کوتاه و فاصله دار می باشند.
2-3-3- مری
حلق مستقیما به مری منتهی می شود که با اپیتلیوم چند لایه پوشیده شده است. عضلات آن را نوع عضلات صاف می باشد که ارادی هستند و وظیفه آن عبور دادن غذا به معده می باشد که برای تسهیل عبور غذا، مری با ترشحات مخاطی کاملا آغشته می باشد.
2-3-4- معده
مری به معده منتهی می شود که سطح داخلی معده با اپیتلیوم یک لایه استوانه ای شکل پوشیده شده است در جدار معده غده های گوارشی ویژه ای واقع گردیده اند در اکثر ماهیان تغییر شکل غذا (گوارش) در معده انجام می گیرد. ماهی قزل آلای رنگین کمان دارای معده کاملاً مشخص و روده کوتاهی است و مجرای صفرا در عقب معده و اول روده باز می گردد.
2-3-5- روده
معده به روده منتهی می گردد که به سه قسمت جلویی، میانی، عقبی تقسیم می گردد که با اپیتلیوم یک لایه پوشیده شده است ترشحات کبد و پانکراس به روده جلویی وارد می گردد. همچنین آزاد ماهیان دارای زائده های کور یا پیلوریک می باشند که در قسمت جلویی روده واقع شده است. همچنین در ماهی قزل آلا در مرحله جنینی آثار سوپاپ اسپرالی شکل مارپیچ مانند مشهود است. ولی در مراحل بعد رشد و نمو محو می گردد و وظیفه آن افزودن سطح جذب روده ها می باشد. روده میانی نمونه عقبی که آن هم به نوبه خود به کلوآک منتهی می شود، طول مجرای گوارشی به نوع تغذیه ماهی بستگی دارد. در ماهیان درنده مجرای گوارشی، کوتاهتر می باشد و روده نیز با حرکات دودی شکل باعث می شود محتویات شکمی به طرف مخرج رانده می شود.
3- شرایط محیطی
تعذیه نمودن همه موجودات زنده بستگی به شرایط محیط آن موجودی دارد که در آن محیط زندگی می کند. این امر در مورد ماهیان نیز صادق است، زیرا اگر شرایط محیطی ماهی برای زیست مناسب و مساعد نباشد، ایجاد استرس در ماهیان نموده و عمل تغذیه آنها متوقف و در نتیجه منجر به بیماریهای سوء تغذیه شده و تلف می گردند. بنابراین نوع تغذیه به تنهایی کافی نمی باشد. بلکه شرایط محیطی نیز باید مناسب باشد که عبارتند از: 1- اکسیژن محلول در آب 2- درجه حرارت آب 3- pH آب 4- کدورت 5- نور 6- سرعت جریان آب
4- تعریف علم تغذیه
تغذیه علمی است که دانش بیوشیمی و فیزیولوژی را تواماً و با مفهومی مشترک در ارتباط با یک ارگانیسم و تأمین غذای آن بیان می کند. تغذیه شامل جریانی است که در آن سلولهای بدن موجود زنده با بخشی از محیط شیمیایی خارج که برای تأمین مواد مورد نیاز جهت انجام مطلوب واکنش های متابولیکی و شیمیایی برای رشد، نگهداری، کار و تولید ضروری است در ارتباط می باشد. تغذیه شامل مراحل مهیاسازی، خوردن، هضم و جذب عناصر شیمیایی است که به عنوان مواد غذایی عمل می کنند. به علاوه تغذیه شامل انتقال عناصر جذب شده به صورت فیزیکی و شیمیایی مطلوب به تمامی سلولها جهت ارتقاء یا استفاده سلولها از مواد مزبور است. برای پرورش سودآور و موفقیت آمیز ماهی تغذیه اهمیت حیاتی دارد. تغذیه کم می تواند منجر به کاهش تولید شده و تغذیه زیاد و بیش از حد مورد نیاز سبب هدر رفتن مقادیری از غذای گران قیمت می شود و نتایج و عواقب جدی اقتصادی به دنبال داشته و همچنین بر روی موجودیت مزارع پرورش ماهی تأثیر خواهد گذاشت.
عوامل مؤثر بر تغذیه ماهی عبارتند از: 1- درجه حرارت، 2- سن، 3- گونه، 4- اندازه و وسعت بدن، 5- اکسیژن محلول، 6- گاز کربنیک، 7- نوسانات شبانه روزی، 8- فراوانی و در دسترس بودن غذا، 9- کدورت، 10- نور، 11- آلودگی به مواد آلی
5- مزرعه پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان
این مزرعه پرورش قزل آلای رنگین کمان در جاده هراز – کیلومتر 105 تهران – آمل بخش لاریجان – روستای وانا – مزرعه رنگین قزل واقع است.
این مزرعه در مکانی کوهستانی، با آب و هوایی معتدل و مرطوب واقع شده که مشخصات آن اشاره می شود.
- این مزرعه به صورت استخرهای دراز و حوضچه ای است.
- ظرفیت رسمی مزرعه 50 تن می باشد.
- ظرفیت تولید مزرعه در طی یک سال 150 تن می باشد.
- مساحت استخر بچه ماهی 600 مترمربع به ابعاد 20×20 به عمق 80 سانتیمتر می باشد.
- مساحت استخر پرواری 4500 مترمربع به ابعاد 30×30 به عمق یک متر می باشد.
- میزان دمای آب در طی دوره کارآموزی به طور میانگین 13 درجه بود.
- میزان و بی آب ورودی جهت هر تن ماهی 20 لیتر در ثانیه است.
- میزان تراکم در هر مترمربع 20 کیلو بوده است.
- pH آب خنثی است.
6- انواع غذاهای مورد استفاده در مزرعه پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان
جیره های غذایی کامل برای لاروهای تازه به تغذیه افتاده بچه ماهیان انگشت قد و ماهیان بازاری و جیره های غذایی مورد استفاده در پرورش قزل آا به صورت های زیر است.
1- غذای تر، 2- غذای مرطوب، 3- غذای خشک
6-1- غذای تر
در غذای تر، رطوبت بین 45 تا 75 درصد بوده و توسط خود پرورش دهنده و در مزرعه پرورش ماهی تهیه می شود. اصولاً این مواد شامل ماهی تر چرخ شده مثل کیلکا به اضافه مواد افزودنی از جمله ویتامینها، مواد معدنی و مواد چسبنده می باشد. برای تغذیه لاروهای تازه به تغذیه افتاده می توان از قسمت گوشتی طحال و جگر استفاده نمود. طحال و جگر باید تازه و عاری از هر گونه آلودگی و فساد باشد. طحال را ابتدا کوبیده تا نرم شود و سپس قسمت گوشتی و مغز آن را از بافت پیوندی آن جدا می کنیم.
6-1-1- ترکیب غذای تر
بخش اصلی غذای تر، از ماهی، ضایعات حاصل از کارخانجات عمل آوری ماهی و کشتارگاه ها می باشد. هرگونه ماهی را برای تغذیه می توان بکار برد و در شرایط ایران ماهی اصلی جهت تغذیه ماهیان پرورشی می تواند ماهی کیلکا باشد. گرچه امکان تغذیه آزاد ماهیان منحصراً با استفاده از ماهی وجود دارد ولی به طور معمول ماهی چرخ شده را با موادی مخلوط می نمایند تا آنکه ثبات و دوام آن بیشتر شده و از شکستن و پخش شدن آن بصورت ذرات ریز در آب ممانعت به عمل آید. علاوه بر این انواع ترکیبات ویتامینی و معدنی را نیز به غذای تر اضافه می کنند تا از عدم کمبود عناصر معدنی و کمیاب اطمینان حاصل نمایند.
پودر و آرد چسبنده را بطور تجارتی و با فرمولهای مختلفی تهیه و تولید می نمایند. بعضی از این مواد فقط به منظور گرفتن و چسباندن بهتر مواد غذایی به یکدیگر و ممانعت از اتلاف غذا در استخر عمل می نمایند سایر مواد چسبنده حاوی تمام مواد معدنی و ویتامینهای لازم برای ماهی هستند و بدین ترتیب نیازی به افزودن جداگانه این ترکیبات به غذا نبوده و حدود 5 تا 10 درصد از این پودر یا آرد به غذا اضافه می کنند. تمام آردهای چسبنده تا حد نسبتاً زیادی از کربوهیدراتها تشکیل شده اند و معمولاً غذای تر را مستقیماً و با دست به استخرهای پرورش ماهی قزل آلا و آزاد می دهند.