گزارش کارآموزی گیاهان دارویی

مقدمه

در قرن حاضر تحقیقات گسترده ای بر روی گیاهان دارویی انجام پذیرفته و داروهایی با ماده مؤثر طبیعی افقهای جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهشگر گشوده است. به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشأ طبیعی و گیاهی تشکیل می دهد و مساعی جهانی صنایع داروسازی بر این متمرکز است که ساخت شیمیایی اقلام مربوطه به دو سوم بقیه داروها نیز تدریجاً منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. از این رو، صنایع داروسازی و گروههای تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته اند. در این راستا، هر ساله صدها هکتار از زمینهای زراعی کشورهای غربی و آمریکا برای کشت گیاهان دارویی اختصاص می یابد.

با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران، متوجه میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی ایران می شویم. از طرفی فلات وسیع ایران در قسمت های مختلف از اقالیم و محیطهای گوناگون برخوردار است و به همین دلیل فراوانی و تفرق گونه های این گیاهان در پهنه دشتها و کوهساران ایران به پیش از 7500 گونه گیاهی (حدود دو برابر تعداد گونه های هر یک از کشورهای اروپای غربی) می رسد که بخش قابل ملاحظه ای از آنها حاوی ذخایر متابولیتی با ارزشی می باشند. از این رو، به حق می بایست فلور ایران را یکی از منابع داروخیز جهان دانست. ایرانیان باید قدر این گنج بزرگ را دانسته و ارزش آن را بدانند و در راستای تحلیل در رشته های گیاهی و دارویی بهترین و بیشتر استفاده را از این منابع خدادی ببرند و بکوشند تا سرآمد کشورهای پیشرفته در این علم شوند و به تولید و بهره برداری از گیاهان دارویی پرداخته و کشور را از این نظر اغنا کرده و حتی به صادرات گسترده در این زمینه دست بزنند. به حمد و قوه الهی جهاد کشاورزی راه را برای علاقه مندان و جوانان این سرزمین گشوده باشد که بیشترین بهره و استفاده برده شود. با تحصیل در دانشگاه و کار عملی در مراکز کارآموزی که تکمیل کننده تحصیلات دانشگاهی می باشد کشور آینده روشن تر خواهد داشت.

چکیده

برای گذران دوران کارآموزی به این دلیل فروشگاه درمان باگیاهان داروئی (کندولوس) انتخاب شدکه درآن فروشگاه گیاهان داروئی به صورت فراوری شده و مدرن عرضه می شود و سرپرست محترم دارای دانش بالایی در رابطه با گیاهان داروئی و داروهای گیاهی می باشند و طبق بررسی که انجام شد مردم استقبال بسیارزیادی از عرضه این گونه داروها در این فروشگاه می کردند. سرپرست محترم دردوران کارآموزی درباره انواع و اقسام داروهای فراوری شده، خواص و کاربرد آنها صحبت کردند. نیز طرز برخورد با اقشار مختلف ونوع ویزیت کردن آنها را آموزش دادند. روش مغازه داری و اداره آن را بیان کردند و صادقانه بسیاری از تجارب خود را که درهیچ کتبی نمی توان یافت، آموزش دادند و با توجه به سن بالایی که دارند و مشغول کار هستند نشان می دادند که انسان تا زنده است باید به کار مفیدی مشغول باشد. در این دوران در مورد گیاه علف لیمو که خواص و کاربردهای زیادی در صنایع غذاسازی، صنایع مقوا و کاغذسازی، صنایع آرایشی و بهداشتی، داروسازی و... دارد  مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت زیرا  این گیاه در دوران تحصیل تدریس نشده بود.

در دوران کارآموزی این مطلب مورد تأکید بود که در این رشته هیچ گاه دانش به پایان نمی رسد ولحظه به لحظه باید مطالعه وبررسی انجام گیرد و هر روز چیز جدیدی در این رشته قابل کشف است از انواع گیاه گرفته تاتولید انواع داروهای گیاهی جدید برای امراض غیرقابل درمان در عصر جدید ونیز بتوان داروهای گیاهی را تا درصد بالایی جایگزین داروهای شیمیایی که دارای عوارضند کرد. اگر نهاد دانشگاهی بتواند مراکز کارآموزی ایجاد کند یا با محل های کارآموزی رابطه نزدیک داشته باشد تا کارهای آموزش داده شده در دوران کارآموزی در راستای اهداف دانشگاه باشد در این صورت دوران کارآموزی اثربخش تر و مفیدتر خواهد شد.

مشخصات محل کار آموزی

محل کار آموزی فروشگاه کندولوس واقع درخیابان ایرانشهر مقابل بانک ملی ایرانشهر و به مساحت 50 مترمربع که دارای دو ردیف قفسه فلزی به تعداد 5 طبقه و همچنین دو ویترین شیشه ای که هر ویترین دارای دو طبقه می باشد و نیز وسایل مورد نیاز برای ویزیت بیماران و همچنین در پشت مغازه محلی برای تهیه برخی از داروهای گیاهی مخصوص وجود دارد و قفسه کوچکی از کتابهای مربوط به طبابت و شناخت گیاهان دارویی وجود دارد.

ساعات کار فروشگاه ، صبحها : 9 الی 13 ، عصرها 16 الی 22 می باشد .

این محل به مدیریت سید حسن میرزرگر (متولد 1314 ، یزد، فرزند سید مرتضی میرزرگر ) دارنده دیپلم طبیعی، فوق دیپلم تربیت معلم مترجم زبان فرانسه مدرک Speciale –I.P.M[1]  از دانشکده مالاریاشناسی و انگل شناسی دانشگاه تهران و گیاه شناس، اداره می شود . ایشان در تهران 6 سال در اداره بهداشت محیط مسئول مالاریا شناسی بودند و بعد از آن به علت علاقه به ادبیات وارد آموزش و پرورش شدند و به یزد آمدند و فوق دیپلم گرفتند. مدیر مدرسه در مهریز بودند. دیپلم طبیعی دارند در مدرسه عالی پارس زبان فرانسه را فرا گرفتند 30سال در آموزش و پرورش خدمت کرده اند و مدیریت بسیاری از امور آموزشی را بر عهده  داشتند.  

بعد از بازنشستگی ،به علت علاقه زیاد به گیاهان دارویی به مطالعه تهیه گیاهان دارویی در ایران پرداختند وبعد مغازه را احداث کردند و توانستند نمایندگی محصولات شرکت کندلوس را در یزد بگیرند و 12 سال است که این مغازه  دایر می باشد و به تنهایی مغازه را اداره می­کنند.

 انواع عرقیجات گیاهی دم کردنیها بعضی از ویتامین ها، انواع شامپوهای گیاهی، کرمها، ژلها، داروهای ضدشوره ، ضد خارش گیاهی و شانه های طبی، خمیر دندانهای طبی بالغ بر 150 نوع دارو در این مغازه عرضه می شود.

اجناس از شرکت کندلوس و برخی از شرکت های داخلی و خارجی تهیه می شود.

و بیشترین فروش محصولات گیاهی مربوط به بیماری های عصبی ، معده، سوءهاضمه، کم خوابی ، داروهای کبدی و کلیوی و همچنین انواع شامپوها است.

مشتریان از تمام طبقات و تمام سنین هستند و به علت داشتن دانش پزشکی بسیاری از بیماران را با توجه به آزمایشات پزشکی برایشان دارو تجویز می کنند.

بررسی گیاه علف لیمو

)EN : Lemon grass FR : Lemon grass ES : Pasto limón ZH : 柠檬草  PT : Erva príncipe CS : citronela JA : レモングラス TH : ตะไคร้ SK : vôňovec citrónový DE : LEMONGRAS HU : citromfû PL : Palczatka cytrynowa FA : علف لیمو  IT : Erba limone HI : लेमन घास (

ترکیبات اسانس گیاه با در نجبویه و اسانس گیاه علف لیمو شباهت زیادی با یکدیگر دارند. از آنجایی که مقدار اسانس در پیکر رویشی گیاه با درنجبوبه بسیار کم است و استخراج آن هزینه زیادی را تحمیل می کند لذا گونه های مختلف گیاهی علف لیمو مورد توجه قرار گرفته و کشت می شوند.

کشت این گیاهان از 45 سال پیش آغاز شده و هم اکنون نیز کشت می شوند.

اسانس این گیاهان حاوی ترکیبات فلنی ترپنی و غیرترپنی است و در صنایع بهداشتی و آرایشی، صنایع غذایی، کنسروسازی و همچنین صنایع داروسازی مورد استفاده قرار می گیرد.

از «سیترالها» به مقدار فراوان در ساخت ویتامینها استفاده می شود. اسانس اکثر  گونه های این گیاهان مانع رشد و تکثیر باکتریها شده و به عنوان عاملی ضدعفونی کننده و همچنین به عنوان مواد دفع حشرات استفاده می شود.

تولید سالانه اسانس این گیاهان بیش از 6000 تن است که مهمترین کشورهای مصرف کننده آن آمریکا، انگلیس ، آلمان، ژاپن و هند می باشند.

گونه های مختلف علف لیمو در کشورهای هند، جاوه، فرمز و چین در سطوح وسیعی کشت می شوند.

 مشخصات گیاه شناسی علف لیمو

گونه های مختلف علف لیمو گیاهانی هستند چند ساله (5 تا 6 سال عمر می کنند) که در مناطق گرمسیر در سطوح وسیعی می رویند.

مهمترین گونه های این گیاه از نظر مواد مؤثره عبارتند از ناردوس، یاوارنکوسا دیستنز، سیتراتوس، استراکیک، مارتینی، وینتریانوس، پندولوس، فلاکسوسوس و کیسیانوس.

ریشه این گیاه کوتاه و کم و بیش افشان است و دارای انشعابهای فراوانی می باشد.

ارتفاع گونه های مختلف علف لیمو متفاوت است و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بین 90 تا 240 سانتی متر می باشد.

برگها به رنگ سبز روشن معمولاً تسمه ای شکل و طویل می باشند. طول برگها در گونه سیتراپوس بین 20 تا 65 سانتی متر و عرض آن 1 تا 3 سانتی متر می باشد. بعضی از گونه ها برگهای کوتاهتر و باریکتری دارند. مثلاً طول برگها در گونه وینتریانوس بین 10 تا 20 سانتی متر و عرض آن 5/0 تا 1 سانتی متر می باشد. پیکر رویشی (برگها و ساقه های جوان) اکثر این گیاهان دارای اسانس است که این اسانس بویی شبیه به بوی لیمو دارد. مقدار اسانس و نیز ترکیبات تشکیل دهنده آن بستگی به گونه گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش مانند بافت خاک ، حاصلخیزی خاک، زمان و روش برداشت گیاه دارد و بین 1 تا 3 درصد است (جدول 1).

پس از استخراج اسانس، کنجاله آن محتوی 4/7 درصد پروتئین، 17/0 درصد کلسیم و 9/0 درصد فسفر است که غذای مناسبی برای دام و طیور می باشد. از این کنجاله همچنین در تهیه مقوا و برخی از انواع کاغذ استفاده می شود.

جدول 1، مقدار اسانس و ترکیبات مهم آن در گونه های مختلف علف لیمو

نام گونه

% اسانس (در وزن خشک)

ترکیب اصلی اسانس

% ترکیب اصلی

عملکرد پیکر رویشی (تن در هکتار)

فلاکسوسوس

2/1تا 5/1

سیترال

80 تا 85

50 تا 55

پندولوس

5/1 تا 7/1

85 تا 90

55 تا 65

کیسیانوس

6/1 تا 8/2

40 تا 70

55 تا 68

مارتینی

(واریته موتیا)

2/1 تا 5/1

ژرانیول

85 تا 90

--

ناردوس

(واریته کونفرتیفلوروس)

8/0 تا 1

70 تا 75

50 تا 60

وینتریانوس

1/5 تا 2

سیترونل

2/46

7/14 تا 20

اسانس گونه های فلاکسوسوس، سیرتاتوس و پندولوس به عنوان مخزن «سیترال» شناخته شده است به طوری که مقدار «سیترال» در اسانس پندولوس بین 85 تا 90 درصد و در اسانس سیتراتوس 80 درصد می باشد.

اسانس گونه های مارتینی و ناردوس به عنوان مخزن گرانیول شناخته شده است. در این رابطه اسانس گونه مارتینی حاوی 90 درصد و اسانس گونه ناردوس محتوی 75 درصد «گرانیول» است (جدول 1).

تحقیقات نشان می دهد که اسانس گونه وینتریانوس جاوه ای و فرمزی دارای 32 تا 45 درصد «سیترونلال» 12 تا 18 درصد گرانیول، 11 تا 15 درصد «سیترونل» و 3 تا 8 درصد «استات ژرانیل» می باشد.

یکی از محققین اظهار می دارد که گیاه گونه وینتریانوس و ناردوس دارای 4/38 درصد «سیترونل»، 5/28 درصد «گرانیول» و 9/14 درصد «استات ژرانیل» و «سیترونل» می باشد.

از آنجایی که ساقه این گیاهان در مرحله گلدهی چوبی و سخت می شوند و این حالت سبب کاهش اسانس تا 30 درصد می گردد، حتی الامکان باید از تشکیل گل از این گیاهان جلوگیری نمود.

نیازهای اکولوژیکی

 منشأ رویش گونه های مختلف گیاه علیف لیمو مناطق گرمسیری (حاره) می باشد لذا در طول رویش به آب کافی، درجه حرارت زیاد و نور فراوران نیاز دارند. از کاشت این گیاهان در سایه باید اجتناب نمود زیرا نه تنها اسانس پیکر رویشی آنها کاهش می یابد بلکه این امر سبب سخت و چوبی شدن ساقه این گیاهان شده و از کمیت و کیفیت اسانس آنها کاسته می شود.

گونه های مختلف علف لیمو قادر به رویش در هر نوع خاکی هستند ولی خاکهای سنگین و متراکم برای کشت آنها مناسب نمی باشد. بهترین خاک برای کشت گونه­های مختلف علف لیمو خاکهایی با بافت لوم شنی گزارش شده است. آبیاری گیاهان با مقدار اسانس آنها رابطه مستقیم دارد. از این رو، گیاهان باید در فصول خشک سال تحت آبیاری منظم و مناسب قرار گیرند.

مقدار بارندگی مورد نیاز، سالانه 2000 تا 2500 میلی متر ذکر شده است، آب ایستایی برای گونه های مختلف علف لیمو مناسب نیست و سبب خشک شدن آنها می شود.

«پی اچ» خاک برای گونه وینتریانوس بین 5 تا 5/6 ، برای گونه ناردوس بین 3/4 تا 8، برای گونه سیتراتوس بین 2/4 تا 4/8 و برای گونه مارتینی بین 6 تا 7 مناسب است.

درجه حرارت مطلوب برای رویش گونه ناردوس 9/29 درجه سانتی گراد و برای گونه سیتراتوس 6/20 تا 5/27 درجه سانتی گراد گزارش شده است.

تناوب کاشت

گیاهانی را باید برای تناوب کشت انتخاب نمود که نه تنها مانع گسترش علفهای هرز شوند، بلکه مواد و عناصر غذایی خاک را نیز افزایش دهند. تحقیقات نشان می دهد که گیاهانی نظیر گندم، ذرت، گوجه فرنگی و نیز اکثر گیاها تیره پروانه­آسا گیاهان مناسبی برای تناوب کشت با گونه های مختلف علف لیمو هستند.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک سبب افزایش عملکرد و همچنین بهبود کیفیت اسانس می شود. تحقیقات نشان می دهند که عملکرد پیکر رویشی علف لیمو و مقدار و کیفیت مواد مؤثره آن را به خصوص مقدار سیترونل در اسانس گونه وینتریانوس بستگی به بافت خاک و مقدار مواد و عناصر غذایی موجود در آن دارد. از این رو، افزودن مقادیر مناسب ازت، اکسیدفسفر و اکسیدپتاس نقش مؤثری در افزایش عملکرد (اعم از پیکر رویشی و مقدار اسانس آن) گیاه دارد.

در فصل پاییز و قبل از کشت گونه های مختلف علف لیمو باید 125 کیلوگرم در هکتار ازت، 62 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 50 کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس به زمینهایی که این گیاهان در آنها کشت می شوند اضافه شود. تحقیقات در این زمینه نشان می دهد که کاربرد بیش از حد ازت سبب تسریع در رشد رویشی این گیاهان شده و از میزان اسانس آنها به طور بارزی کاسته می شود.

طبق اظهارات تعدادی از محققین افزودن 80 کیلوگرم در هکتار اکسیدفسفر و 120 کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس به زمینهایی که علف لیمو (گونه پندولوس) در آن کشت می شود، درفصل پاییز (قبل از کاشت) نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد دارد. آنها همچنین اظهار می دارند که این گیاه در طول رویش به مقدار زیادی ازت نیاز دارد. از این رو، توصیه می شود 250 کیلوگرم در هکتار ازت در 3 تا 4 مرحله (در طول رویش گیاه) به خاک اضافه می شود.

آماده سازی خاک

درفصل پاییز، پس از برداشت گیاهانی که با علف لیمو به تناوب کشت شده اند زمین را شخم عمیقی می زنند، سپس کودهای شیمیایی مورد نیاز را به سطح زمین پاشیده و به وسیله دیسک آنها را با خاک مخلوط می نمایند. اوایل بهار، پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها زمین را تسطح و بستر آن را برای کشت علف لیمو آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه زیر پلاستیک اوایل بهار (اواخر اسفند یا اوایل فروردین) می باشد.